کشاورزی و محیط زیست شهرستان بیجار گروس

بیجار منطقه‌ای است کوهستانی در امتداد سلسله جبال غربی ایران(زاگرس) و یک سوم اراضی آن تقریباً کوهستانی است. نوع زمین و ساختمان آن مرکب از سنگ‌های رسوبی مخصوصاً ترکیبات رسی و آهکی و شنی مخلوط می‌باشد که مربوط به دگرگونی‌های دوران سوم زمین‌شناسی است.

این شهر در طول ۴۷ درجه و ۳۶ دقیقه شرقی گرینویچ و عرض شمالی ۳۵ درجه و ۵۲ دقیقه استوا واقع شده است. ارتفاع بیجار از سطح دریا ۱۹۴۰ متر می‌باشد، شهر بیجار ۷۷۰ متر از تهران و ۴۲۵ متر از سنندج بلندتر است. بیجار دارای آب و هوای سرد و خشک است.

کوه‌های شمالی بیجار بیشتر خاکی است و از شمال غرب به جنوب شرق کشیده شده‌اند و خط الراس آن حد طبیعی بین شهرستان بیجار با شهرستان‌های تکاب و ماه‌نشان می‌باشد. بلندترین قلل این رشته کوهها عبارتند از امامزاده ایوب انصار، زرنیخ، و شاه نشین.

کوه‌های جنوب بیجار خط الراس آنها حد طبیعی بین شهرستان بیجار و شهرستان قروه می‌باشد؛ و بلندترین قله آن زیرآوه با ارتفاع ۲۶۴۲ متر است.

کوه‌های مرکزی بیجار تقریبا موازی با کوه های شمالی کشیده شده است و از نزدیکی شهر بیجار و پیرتاج گذشته و به کوه‌های فرقان متصل می‌گردد. بلندترین قلل آن شامل سرقیصه، نقاره کوب، پنجه علی، تماشا، حمزه عرب و چنگ الماس می‌شود.

در طبقه بندی اقلیمی کوپن این منطقه جزء اقلیم سرد و روش گوسن در اقلیم سرد و همچنین در روش آمبرژه جزء اقلیم فوقانی سرد قرار دارد. میانگین دمایی 5 ماه از سال زیر صفر درجه و زمستان سخت و سرمای زیاد، علاوه بر حاکمیت توده های هوای سرد موقعیت خاصی به شهرستان بخشیده است زیرا در زمستان ها و بخصوص در شبها به علت ارتفاع قابل ملاحظه محل(بیش از 2000 متر) و شفافیت هوا و زمین پوشیده از برف و آسمان آبی و بی ابر بازتاب حرارتی فوق العاده زیاد و کوتاهی روز و مایل بودن تابش خورشید هدر رفت انرژی زیاد شده و ترازنامه شدیدا منفی دمایی برقرار می شود.

در مورد حداکثر بارش بهاری علت را می توان از یکسو به عقب نشینی جبهه قطبی و فشار ناحیه ای حاصل از شرایط سرمایی و در نتیجه نفوذ توده هوای مرطوب غرب و شرایط جبهه زایی ناشی از آن و همچنین وقوع بارش های ناشی از همرفت دامنه ای که ویژگی بارز منطقه شمال غرب کشور در فصل بهار است. ( زندیان ،علیرضا،(1377 )؛امکان سنجی استقرار صنایع در شهرستان بیجار صص 35-34 )

در یک دوره 30 ساله اختلاف درجه حرارت سردترین روز سال با گرم ترین روز سال در شهرستان بیجار به 55 درجه سانتی گراد می رسد. حداقل دما در منطقه مربوط به بهمن ماه با 6/38درجه سانتی گراد زیر صفر و حداكثر آن مربوط به ماه های تیر و مرداد با 41 درجه سانتی گراد بالای صفر بوده است. بطور متوسط حداقل دمای منطقه در 5 ماه از سال یعنی از اوایل آبان ماه تا آخر اسفند ماه زیر صفر درجه می باشد.

در شهرستان بیجار در کل سال تعداد 103 روز یخبندان وجود دارد که بیشترین آن در دی ماه با 30 روز کامل بعد از آن بهمن ماه با 29 روز و اسفند 18 روز می باشند تقریبا از اول اردیبهشت ماه هر سال تا اول آبان ماه تعداد وقوع یخبندان صفر می باشد و در یک دوره 30 ساله یعنی از سال 1369-1389 هیچ موردی اتفاق نیفتاده است. با این وصف نباید از تاثیر تعداد زیاد وقوع یخبندان که 103 روز از سال می باشد بر روی کشاورزی و در مجموع بر چرخه اقتصاد منطقه غافل شد. تاثیر وقوع یخبندان طولانی خسارات های عمده ای را بر روی کشاورزی منطقه می گذارد. که از آن جمله می توان به خسارت های ناشی از سرمازدگی محصولات کشاورزی، تعطیلی فعالیت های مربوط به کشاورزی، استخراج معادن و غیره اشاره کرد. (منبع ارقام: مرکز آمار ایران،سالنامه آماری1389)

بیشترین میزان رطوبت نسبی شهرستان بیجار در دی ماه و بعد از آن در بهمن ماه می باشد اما کمترین مقدار رطوبت نسبی در شهرستان در تیرماه(15%) و مردادماه(16.8%) می باشد در کل در فصول سرد دارای بیشترین مقدار رطوبت نسبی و در تابستان دارای کمترین مقدار می باشد.

این منطقه دارای آب و هوایی نیمه خشک است. به علت ارتفاع زیاد منطقه نسبت به سایر مناطق استان،اختلاف درجه حرارت سردترین روز سال با گرمترین روز سال به ۷۹ درجه سانتی گراد می‌رسد. متوسط بارش سالیانه منطقه 9/439 میلی‌متر است. طول مدت ماه های خشک منطقه به چهار ماه می‌رسد.

منطقه حفاظت شده بیجار در 15 کیلومتری شمال این شهر و در مسیر جاده بیجار-تکاب از محل پل تاریخی صلوات آباد قرار گرفته است. این منطقه در طول جغرافیایی 47 درجه و 25 دقیقه تا 47 درجه و 51 دقیقه شرقی و در عرض جغرافیایی 35 درجه و 59 دقیقه تا 36 درجه و 12 دقیقه شمالی قرار گرفته است. رودخانه قزل اوزن مرز جنوبی منطقه را تشکیل میدهد و جاده بیجار-تکاب از وسط این منطقه گذشته است. مساحت آن ۳۱۶۱۲ هکتار می‌باشد که در تاریخ 23/12/1349 بر اساس مصوبه شماره 22شورای عالی شکاربانی و نظارت بر صید وقت به عنوان منطقه ممنوعه معرفی و سپس مورخه 19/03/1350 با مساحتی معادل 72000 هکتار به عنوان منطقه حفاظت شده اعلام گردید. مساحت این منطقه بر اساس آخرین تغییرات حاصل شده به استناد مصوبه شماره 105 مورخ 21/06/1361 شورای عالی حفاظت از محیط زیست به حدود 32000 هکتار تغییر یافت.

این منطقه مهمترین زیستگاه طبیعی استان کردستان بشمار می رود که در شمال شرقی این استان قرار گرفته است. منطقه حفاظت شده بیجار از شمال به روستاهای حسن آبادچاروق، حسن‌آباد یاسوکند و رودخانه قم‌چقای، از غرب به جاده آسفالته بیجار- تکاب در دامنه‌های غربی کوه سلیم و از طرف جنوب به جاده کمر زرد و امتداد رودخانه قزل‌اوزن و از طرف مشرق به روستای بیانلو و جاده بیجار- زنجان محدود می گردد. این منطقه به دلیل قرار گرفتن در میان سلسله ارتفاعات و تحت تأثیر جریان های رطوبتی مدیترانه ای، از ریزش‌های جوی نسبتاً کافی برخوردار بوده و تعداد زیادی چشمه دائمی و فصلی در آن دیده می‌شود و از لحاظ حیات وحش غنی بوده و توده‌های مختلف پستانداران، پرندگان، خزندگان و انواع آبزیان در این منطقه وجود دارد.

منطقه حفاظت شده بیجار دارای پوشش گیاهی متنوع و بسیار غنی بوده و گونه های نادری از گیاهان مرتعی نیز در این منطقه وجود دارد. از مهمترین گیاهان موجود در منطقه می توان به گونه هایی نظیر زرشک، بادام وحشی، آلوچه وحشی، سیب وحشی، انجیر کوهی، تمشک، دافنه، افدرا و غیره اشاره نمود که در این زمینه بستر مناسبی برای تحقیقات علمی فراهم است.

تاکنون در منطقه حفاظت شده بیجار بیش از 20 گونه پستاندار شناسایی شده است و قطعا تعداد پستانداران منطقه بیش از این تعداد است که نیازمند تحقیقات تکمیلی است. از جمله پستانداران این منطقه می‌توان به قوچ و میش ارمنی، آهو، خرس قهوه‌ای، گرگ، گراز، گربه وحشی، روباه، خرگوش، رودک معمولی اشاره نمود.

همچنین تعداد زیادی از خانواده های مختلف پرندگان در این منطقه یافت می شود که شناسایی آنها نیاز به مطالعات و نحقیقات تکمیلی مفصلی دارد اما بر اساس اطلاعات موجود تاکنون بیش از 90 گونه از پرندگان در این منطقه شناسایی شده اند. از پرندگان شاخص منطقه میتوان عقاب طلایی، عقاب مارخور، سارگپه، کورکور سیاه، کرکس کوچک، انواع جغدها، انواع شاهین سانان، کبک معمولی، کبک چیل، باقرقره، حواصیل خاکستری، چکاوک کاکلی، انواع سهره، بادخورک معمولی، زنبورخوار، سبزقبا،  فلامینگو(مهاجر)، ماهی خورک معمولی(مهاجر) و غیره اشاره کرد.

همینطور در منطقه حفاظت شده بیجار دو رودخانه مهم قزل اوزن و قم چقای زیستگاه مناسبی برای گونه های آبزی و کنار آبزی محسوب می شوند. از مهمترن گونه های آبزی منطقه میتوان به جانداران آبزی مانند سگ آبی، عروس ماهی، سیاه ماهی، سِس ماهی و غیره اشاره نمود که شناسایی همه آنها نیازمند تحقیقات جامع است.

در این منطقه خزندگان با ارزشی همچون انواع افعی و آگاما زیست میکنند که لازم است با همکاری پژوهشگران و علاقه مندان به طبیعت و حیات وحش در این زمینه تحقیقات مفصلی اجرا گردد.

در ضلع جنوبی منطقه حفاظت شده بیجار و در موقعیت 36 تا 73/36 عرض شمالی و 25/47 تا 53/47 طول شرقی سایت تکثیر حیات وحش احداث گردیده است که مساحت آن حدود 40 هکتار می باشد.

این سایت در سال 1386 احداث شده و دارای یک واحد نگهبانی است که توسط محیطبانان و به صورت شبانه روزی با استفاده از دوربین های مدار بسته کنترل می گردد. هدف از احداث این سایت تکثیر گونه ها در خطر انقراض، انجام تحقیقات در زمینه تنوع زیستی، فرهنگ سازی و آموزش زیست محیطی به اقشار مختلف مردم و توسعه اکوتوریسم می باشد.

در این سایت پستاندارانی همچون قوچ و میش ارمنی و آهو نگهداری می شوند. پوشش گیاهی محدوده سایت را بادام کوهی، گون، درمنه، آویشن، بابونه، بومادران، افدرا، کاکوتی و انواع گیاهان یکساله تشکیل می دهد. 

گونه غالب منطقه حفاظت شده بیجار قوچ و میش ارمنی((گوسفند وحشی)) می باشد که در تپه ماهورها و دامنه کوه های منطقه و به صورت گله ای زیست می کنند.

قوچ و میش های ارمنی از لحاظ ریخت شناسی در زیر گردن و سینه دارای ریش و موهای کوتاهی به رنگ قهوه ای تا سیاه می باشند. ماده ها(میش ها) شاخ ندارند و یا شاخ آنها بسیار کوچک است. قوچ های ارمنی در ناحیه کمر لکه های سفید رنگی دارند که بیشتر در فصول سرد سال بر پوست ناحیه کمر نمایان می شود و به آن در اصطلاح "آلاکمر" می گویند. گوسفند وحشی در فصل بهار بدلیل آغاز رویش بهاره علف های منطقه، بیشتر در ارتفاعات دیده می شود. آنها تابستان را در همان ارتفاعات بالا سپری می کنند. گله های برای دوری از گرمای تابستان دامنه های شمالی با شیب ملایم را برای استراحت انتخاب می کنند تا علاوه بر استفاده از خنکی هوای دامنه های شمالی از وجود حشرات مزاحم نیز در امان باشند. با آغاز فصل سرد(پاییز و زمستان) گله های گوسفندان وحشی به مناطق کم ارتفاع تر و دره ها و گودی های موجود در منطقه پناه میبرند زیرا در فصل سرما نیاز کمتری به آب پیدا می کنند، همچنین علف ها بیشتر در مناطق گود و کم ارتفاع رشد می کنند. به این نوع مهاجرت "مهاجرت ارتفاعی" می گویند. قوچ و میش های ارمنی در این نوع مهاجرت مسیرهای سنتی دارند. شروع زمان جفتگری گوسفندان وحشی اواسط آذرماه و تولد بره هایشان در اواسط بهار است. نرهای قوی معمولا چند ماده را در اختیار میگیرند و با همگی آنها جفت گیری می کنند. متاسفانه این گونه بسیار ارزشمند در لیست اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت(سازمان جهانی IUCN) در رده(VU) یعنی در شرایط آسیب پذیر قرار دارد و این امر نشانگر این است که باید برنامه جامعی برای حفاظت این گونه ارزشمند از سوی سازمان حفاظت محیط زیست تدوین گردد.

گرد آوری شده توسط جناب آقای محمد امین حق بیدار

با هماهنگی روابط عمومی شهرداری بیجار